Ο Έρωτας στις Πρώτες Εκφάνσεις της Νεότερης Ποίησης

Γ. Μηλιώτου. Αθήνα, Νοέμβρης 2016.

Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών (ΕΑΠ).

«Σπουδές στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό».

ΕΠΟ 21

Εισαγωγή

Η παρόν κείμενο ασχολείται με την έννοια του έρωτα και το πώς αυτός χρωμάτισε την αφηγηματική και λυρική ποίηση του Ύστερου Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Με αφετηρία τη θέση αυτή σκιαγραφείται μια περίοδος που το μεσαιωνικό έπος εξασθενεί και τη θέση του έρχονται να πάρουν νέοι μέθοδοι αφήγησης. Καθώς ο έμμετρος λόγος αναπτύσσεται, το ζητούμενο της μουσικότητάς του βρίσκει έκφραση στη μουσικότητα των ίδιων των λέξεων, ενώ ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη λυρική ποίηση, δεδομένου ότι είναι αντιπροσωπευτικότερη του έρωτα, απ’ ότι η αφηγηματική.

Στη συνέχεια γίνεται μια απόπειρα να εντοπιστούν τόσο κοινά χαρακτηριστικά, όσο και διαφορές σε δυο ποιήματα, ένα του Σερκαμόν (ως εκπρόσωπο των Τροβαδούρων) και ένα του Δάντη (εκπρόσωπο του νέου γλυκού ύφους που αναδύεται, με επιρροές από τις συγγραφικές καινοτομίες του Πετράρχη).

1. Τρίπτυχο: Θάνατος, Έρωτας, Αναγέννηση

Τον 13ο αιώνα ο πληθυσμός της Ευρώπης αποδεκατίστηκε από επιδημίες και ακραία φυσικά φαινόμενα. Φαίνεται όμως ότι ο θάνατος βρίσκεται σε αλληλεπίδραση με τον έρωτα, ίσως σαν απαραίτητη προϋπόθεση για τη διάσωση και διαιώνιση του εκάστοτε είδους. Έτσι, η έξαρση του ερωτικού στοιχείου που σημειώθηκε χαρακτήρισε κάθε πεδίο της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως ήταν φυσικό, πόσο μάλλον την τέχνη και ειδικότερα τη λογοτεχνία. Στα πλαίσια γενικότερων κοινωνικοπολιτικών αλλαγών, ο λόγος, προφορικός ή γραπτός, ευνοείται, εμπλουτίζεται και εξελίσσεται βαθιά επηρεασμένος από την ανάγκη του υποκειμένου που τον δημιουργεί, για έσω-αναφορά.Ενόσω ο αόρατος κόσμος των συναισθημάτων αποτελεί τον πυρήνα της θεματολογίας, η ψυχή σταδιακά εξατομικεύεται. Η αφήγηση γίνεται πλέον σε πρώτο πρόσωπο και ο ρυθμός αρχίζει να κωδικοποιείται. Τη διάδοση του λόγου και της μουσικότητάς του αναλαμβάνει συνήθως ο ζογκλέρ. Πρόκειται για ένα είδος διασκεδαστή, ο οποίος εκφράζεται γράφοντας, μελοποιώντας και τραγουδώντας αυτά που θέλει να επικοινωνήσει.  Θα πρέπει επιπλέον να λάβουμε υπόψη μας πως η λαϊκή γλώσσα δεν ήταν δεδομένη στα γραπτά κείμενα, αφού η επίσημη λατινική προτιμούνταν ακόμη και σε απλές επιστολές.Οι τροβαδούροι του Μεσαίωνα υπηρετούν πιστά αυτό που ονομάζουμε ερωτική ποίηση και δίνουν στον ποιητή μια εντελώς νέα εικόνα. Αξίζει να σημειωθεί πως ενώ μέχρι εκείνη τη στιγμή μιλούσαμε για έργα συγγραφέων, πλέον δίνουμε έμφαση στους ίδιους τους συγγραφείς με τα έργα που τους συνοδεύουν.  Στις συνειδήσεις το παρελθόν αρχίζει να επισημαίνεται ως σκοτεινή περίοδος για το πνεύμα και όλο αυτό το κλίμα αποτυπώνεται και στα κείμενα της εποχής. Ο έμμετρος λόγος έχει ήδη ρίξει το βάρος του από την έκταση στην ένταση (στις εσωτερικές αντιθέσεις δηλαδή του κειμένου), ενώ παράλληλα εξαπλώνεται και από τις επαρχίες στις πόλεις. Βασικό χαρακτηριστικό κάθε αναγέννησης είναι η ανανέωση και η αίσθηση ότι συμβαίνει κάτι νέο, ίσως για πρώτη φορά. Έτσι λοιπόν το «γλυκό νέο ύφος» σηματοδοτεί μια νέα εποχή για την ποίηση, προικοδοτώντας την με νέους τρόπους καλλιέργειας της δημώδους ιταλικής γλώσσας, καθώς και νέες στιχουργικές μορφές, μία εκ των οποίων είναι η επινόηση του σονέτου. Για όλα αυτά καθοριστικής σημασίας υπήρξαν αφενός ο ουμανισμός κι αφετέρου οι νεοπλατωνικές ιδέες. Συνεπώς ο έρωτας αυτή την εποχή, άλλοτε φανερά και άλλοτε με υπαινιγμό εκφράζεται με αμεσότητα στη γλώσσα του, δίνοντας ταυτόχρονα και την ευκαιρία στην ανάδυση ενός νέου ύφους, πιο λυρικού. 

2. Ό,τι δεν λέγεται, εκφράζεται αλλιώς

Κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης των φεουδαρχικών σχέσεων στην Ευρώπη, ο άνθρωπος τείνει προς τη θηλυκή του πλευρά όλο και περισσότερο. Αποδομεί αρσενικά πολεμικά πρότυπα που ανήκουν στο παρελθόν, ενώ η εξομάλυνση των χοντροκομμένων τρόπων του, δεν αφορούν μόνο στην προάσπιση των τίτλων ευγενείας που κατακτά, αλλά και στη συνάρτησή του με τον «ιδεοπλαστό έρωτα», ο οποίος θα εξευγενίσει ταυτόχρονα και την ψυχή του. Έτσι το ιδεατό προσωποποιείται και το γυναικείο σύμβολο εξιδανικεύεται.  Οι αναφορές στον απαγορευμένο έρωτα του αυλικού με τη δέσποινα της αυλής, είναι συχνές αυτή την περίοδο. Ο ζογκλέρ Σερκαμόν, σε ένα από τα τρία ερωτικά ποιήματά του που διασώθηκαν μιλάει για την Κυρά του εκφράζοντας έναν έρωτα περίπλοκο:
Κάλλιο να’ χα πεθάνει τον καιρό Που την υπηρετούσα.

Τι γλύκα
με μάγεψε όταν κάποιο δειλινό
καμώθηκε πως, τάχα μ’ αγαπά!
Με γήτεψε έτσι, που άλλη δε χωρεί
αγάπη στην καρδιά μου πια να μπει. 

Στους ίδιους τόνους, αλλά με τάσεις εξιδανίκευσης του θηλυκού συμβόλου κινείται και ο Δάντης, στη Νέα Ζωή (σονέτο XIX):

Κάθε δώρημα τέλειο θα πάρει
όποιος δει την Κυρά μου μ’ άλλες ταίρι˙
κι αυτές, που παν μαζί της χέρι-χέρι,
χάρη αποδίδουν στου θεού τη χάρη.

Στο σονέτο VII με τον έρωτα μπερδεύεται και ο φόβος:

…ο φόβος που εντός μου πάλλει. 


Ο Δάντης προηγουμένως αναφερόταν στις σκέψεις, τις οποίες ο φόβος θα φέρει ικέτιδες στον Οίκτο. Ο φόβος όμως υπάρχει και στον Σερκαμόν, αλλά αφορά τον φόβο για τον θάνατο, σε περίπτωση ενδεχομένως που αποκαλυφθεί ο παράνομος έρωτας που ζει. Ενώ στο τέλος διαφαίνεται και η προσδοκία του, ότι μπορεί να υπάρχει ερωτική ανταπόκριση ή έστω ότι δύναται να υπάρξει.:

Να την παρακαλέσω δεν τολμώ,Φοβάμαι μην πεθάνω.
Μα πιστά
θα την υπηρετήσω ως τη στιγμή
που ίσως η αλήθεια της φανερωθεί.
  
Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι ειπώνονται αλήθειες, οι οποίες προστατεύονται από την ασπίδα της λογοτεχνίας και της τέχνης γενικότερα. Σαν να πρόκειται για μία συνομωσία ανάμεσα στην πραγματικότητα και στη συγκάλυψή της ως καλλιτεχνικό δημιούργημα. «Κάτι τέτοιο ισχύει ακόμα περισσότερο σε μια εξαιρετικά αόριστη υπόθεση, όπως είναι ο έρωτας, για τον οποίο ένα Γάλλος μίας πιο κομψής εποχής έλεγε πως «όλα είναι αλήθεια κι όλα είναι ψέμματα».  Ο Σερκαμόν για παράδειγμα περιγράφει μέσω του έργου του τον κρυφό του έρωτα ξεκάθαρα, φωτογραφίζοντας μάλιστα τον ίδιο στη θέση του πρωταγωνιστή˙ φοβάται όμως να μιλήσει για όσα αισθάνεται, μήπως και πεθάνει επειδή πρόκειται για την Κυρά του. Μολαταύτα δεν πρέπει να λησμονούμε πως ο κυρίαρχος φόβος της εποχής, άμεσα συνδεδεμένος με την Πίστη (η εκκλησία μην ξεχνάμε πως παραμένει εξουσία), ήταν ο φόβος για την κόλαση. Στο VII σονέτο της Νέας Ζωής, η αντίθεση των σκέψεων από τους πρώτους κιόλας στίχους είναι εμφανής και σχηματοποιείται από αντικρουόμενες θέσεις. Η ένταση σ’ αυτό το απόσπασμα της Νέας Ζωής είναι καταφανής:

Τον Έρωτα κάθε μου σκέψη ξέρει
κι η κάθε σκέψη αντιδικεί με άλλη:κάποια την πλήρη δύναμή του εξαίρει,άλλη θολή την θέλει, σαν τη ζάλη, 


Ενώ στο ποίημα του Σερκαμόν περισσότερη σημασία έχει η έκταση. Εντούτοις και οι δύο φαίνεται να υποφέρουν από Έρωτα σε υπερθετικό βαθμό. Στα όρια ίσως της ψυχικής ασθένειας. Τόσο ο Σερκαμόν:

Ο χάρος δε με παίρνει μα ούτε ζω.Είμαι άρρωστος μα δε βλέπω γιατρειά˙Και δεν ξέρω αν πότε θ’ αγαπηθώ,Ούτε πότε. Κι αλί! από πουθενά
Δε θα βρω σωτηρία, έξω απ’ αυτή,Που τη ζωή μου ολάκερη κρατεί. 

Όσο και ο Δάντης, ο οποίος δείχνει να χάνει σιγά σιγά το μυαλό του:

Ποιας σκέψης μου την ύλη να διαλέξω
αφού δεν έχω ήχο για να πλέξω
στίχους; Πάει κι ο νους με τη μιλιά μου! 

Επίλογος

Η λυρική ποίηση υπηρετεί σταθερά τον έρωτα και μαζί με την αφηγηματική ποίηση, όπως λέγεται συχνά αποτελούν τις ρίζες της νεότερης ποίησης. Απ’ ό,τι φαίνεται οι δημώδεις γλώσσες έσπασαν την παράδοση της επίσημης λατινικής που κυριαρχούσε μέχρι τότε και προσδιόρισαν ένα νέο λογοτεχνικό πεδίο για την εποχή. Οι νέοι κανόνες του μέτρου, που αναπτύχθηκαν και αποτυπώθηκαν στην ποίηση, είναι γεγονός πως δυσκόλεψαν τη δουλειά των μεταφραστών αργότερα. Όμως, οι εκάστοτε απόπειρες είναι, αν μη τι άλλο, ενθαρρυντικές, ώστε η λογοτεχνία να σπάσει τα σύνορα της γλώσσας αργότερα με την εφεύρεση της τυπογραφίας και να εξαπλωθεί σε όλη τη Γη.




Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

 α) Λογοτεχνικά κείμενα: 
• Σερκαμόν, «Vers [Στιχούργημα]», μτφρ. Σπύρος Σκιαδαρέσης, στο Τρουβαδούροι: Προβηγκιανοί ποιητές και τραγουδιστές του Μεσαίωνα, εκδ. Γαβριηλίδη, Αθήνα 1999.
• Δάντης, «La Vita Nuova, σονέτα VII και XIX», μτφρ. Γιώργος Κοροπούλης – Νίκος Λούπης, στο Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμένων, φιλολογική επιμ. Αντιγόνη Βλαβιανού, ΕΑΠ, Πάτρα 2008.

β) Διδακτικό υλικό και μελέτες:
• Βάρσος Γιώργος, Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, τ. Α΄, ΕΑΠ, Πάτρα 2008
• Κούρκουλος Νίκος, «Δρόμοι της νέας ζωής» στο Δάντης, Νέα ζωή, μτφρ. Νίκος Κούρκουλος, Εκδόσεις του εικοστού πρώτου, Αθήνα 1996.
• Σκιαδαρέσης Σπύρος, «Εισαγωγή» στο Τρουβαδούροι: Προβηγκιανοί ποιητές και τραγουδιστές του Μεσαίωνα, εκδ. Γαβριηλίδη, Αθήνα 1999.

Φάσεις της Σελήνης - Νοήματα

Νέα Σελήνη ή Νουμηνία (new moon)

Άδειος καμβάς: Η κατάλληλη στιγμή για να συγκεντρώσεις τις σκέψεις και τους στόχους σου.




Αύξων Μηνίσκος (waxing crescent)

Ξεκαθάρισε τις προθέσεις σου: Στείλε τις ευχές και τις επιθυμίες σου προς τον κόσμο.




Πρώτο Τέταρτο (first quarter)

Ανέλαβε δράση: Μην ανησυχείς για τα εμπόδια. Αν εμφανιστούν απλώς σπρώξ' τα με τη φόρα που ήδη έχεις.





Αύξων Αμφίκυρτος (waxing gibbous)

Αποστασιοποίηση - παρατήρηση: Ευθυγράμμισε την παγκοσμιότητά σου με το σύμπαν. Η υπάρχουσα ροή μπορεί να κάνει θαύματα.




Πανσέληνος (full moon)

Καρποφορία: Η ώρα της συγκομιδής έφτασε. Μπορείς να απολαύσεις τους καρπούς σου, κυρίως προηγούμενων σεληνιακών περιόδων.




Φθίνων Αμφίκυρτος (waning gibbous)

Απολογισμός: Ανάγκη για εσωστρέφεια. Ξαναθυμήσου παλιές σου επιτυχίες και να είσαι ευγνώμων.




Τελευταίο Τέταρτο (last quarter)

Ανεξαρτητοποίηση: Απελευθερώσου ακυρώνοντας συνήθειες που σε κρατούν πίσω και κοίτα μπροστά.




Φθίνων Μηνίσκος (waning crescent)

Ξεκούραση Ανανέωση: Καμιά φορά δεν είναι κακό να χαλαρώνουμε ή ακόμα και να νιώθουμε άδειοι. Εμπιστοσύνη είναι η λέξη κλειδί.

© 2017 Γ. Μηλιώτης

Απαγορεύεται η αντιγραφή, αποθήκευση και διανομή του κειμένου, εξ ολοκλήρου ή τμήματος αυτού, για εμπορικό σκοπό. Επιτρέπεται η ανατύπωση, αποθήκευση και διανομή για σκοπό μη κερδοσκοπικό, υπό την προϋπόθεση να αναφέρεται η πηγή προέλευσης και να διατηρείται το παρόν μήνυμα.

Αληθειόμετρο

Αθήνα, Ιούνιος 2016. 

Alithia Project  

www.stigmart.com 

«Το ένιωθε βαρύ στο χέρι της, με την κρυστάλλινη πρόσοψη να γυαλίζει και τον μπρούτζινο σκελετό, με περισσή τέχνη καμωμένο. Έμοιαζε πολύ με ρολόι ή πυξίδα, γιατί υπήρχαν δείκτες που έδειχναν σε διάφορα μέρη στην πλάκα, αλλά αντί για ώρες ή τα σημεία του ορίζοντα της πυξίδας υπήρχαν πολλές μικρές εικόνες, που η καθεμιά τους ήταν ζωγραφισμένη με καταπληκτική ακρίβεια, σαν πάνω σε ελεφαντόδοντο με το πιο λεπτό και φίνο πινέλο. Στριφογυρνούσε την πλάκα για να τις κοιτάξει όλες. Ήταν μια άγκυρα, μια κλεψύδρα μ’ ένα κρανίο πάνω της, ένας ταύρος, μια κυψέλη… Τριάντα έξι συνολικά και δεν μπορούσε ούτε καν να μαντέψει τι σήμαιναν».[1]

   Στην «Τριλογία του Κόσμου» (His Dark Materials) του Philip Pullman η κεντρική του ηρωίδα η οποία ζει σ’ ένα παράλληλο σύμπαν είναι γραφτό να έρθει σε επαφή με ένα από τα αληθειόμετρα που φτιάχτηκαν κάποτε. Σαν εκλεκτή, η Λύρα θα μάθει να το χρησιμοποιεί, ώστε να εξηγεί και να προβλέπει τα φαινόμενα, αν χρειαστεί, προκειμένου να επιτελέσει τον σκοπό της (το ντάρμα της δηλαδή, όπως θα έλεγαν στην Ινδία).

   Σ’ αυτή τη ζωή, στο δικό μας σύμπαν ο Aiden Gregg, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο του Southampton στη Βρετανία εφεύρε ένα αληθειόμετρο, το οποίο ονόμασε Tara (timed antagonistic response alethiometer) και κατά την πειραματική του χρήση εξήγαγε το συμπέρασμα πως η αλήθεια χρειάζεται λιγότερο χρόνο για να αναδυθεί απ’ ότι το ψέμα. Συγκεκριμένα 30% λιγότερο, αφού οι άνθρωποι που πήραν μέρος στην έρευνα απαντούσαν με ειλικρίνεια σε 1,2 δευτερόλεπτα  ενώ για να πουν ψέματα σε 1,8΄΄(κατά μέσο όρο και στις δύο περιπτώσεις).[2] Αν ο Γαλιλαίος, εισηγητής των πρωτογενών και δευτερογενών ιδιοτήτων μάθαινε πως κάποιος ποσοτικοποίησε -χρονικά έστω- την αλήθεια και το ψέμα θα το έβρισκε σίγουρα συγκλονιστικό.

   Αξίζει να σημειωθεί πως το 2002 η φερεγγυότητα των συμβατών ανιχνευτών ψεύδους κλονίστηκε μετά από έρευνα της Ακαδημίας Επιστημών των ΗΠΑ. Παρότι ανταπεξήλθαν σε ικανοποιητικό βαθμό, μεγαλύτερου του τυχαίου, ωστόσο το ποσοστό της αξιοπιστίας τους δεν άγγιξε το 100% στα αποτελέσματά τους. Έτσι, σύμφωνα με τους Times η Αμερικανική κυβέρνηση εξετάζει σοβαρά το ενδεχόμενο να τους αντικαταστήσει με την Tara: το αληθειόμετρο.

   Μιας και μ’ αρέσει να παίζω με τις λέξεις, προσωπικά θα κρατήσω το γεγονός ότι υπό αυτό το πλαίσιο η έννοια του ψέματος (ανιχνευτής ψεύδους) πάει να αντικατασταθεί μια και καλή από αυτήν της αλήθειας (αληθειόμετρο). Μολονότι το αποτέλεσμα παραμένει το ίδιο (;) θέλω να πιστεύω πως το ζητούμενο είναι αυτό που έκανε στη συγκεκριμένη περίπτωση και κάνει γενικότερα τη διαφορά.  

© Γ. Μηλιώτης (Με επιφύλαξη παντός δικαιώματος)

---

[1] Pullman P. Το Αστέρι του Βορρά μτφ Κοντολέων Μ., Εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα 2003, σελ. 99.

[2] http://www.livescience.com/7654-lies-longer-truths.html

Από το Σπήλαιο του Πλάτωνα

Αθήνα, Μάιος 2016.

Alithia Project 

www.stigmart.com 

Φαντάσου κάποιον δεμένο σ’ ένα σπήλαιο.

Μαζί με άλλους, δεμένους έτσι που να μην μπορούν να κοιτάξουν πίσω τους. Πίσω τους καίει μια φωτιά κι ανάμεσά υπάρχει ένας διάδρομος, ο οποίος δεν μπορούν να δουν. Στο διάδρομο βρίσκεται η πραγματικότητα αλλά μόνο η σκιά της είναι ορατή. Της πραγματικότητας οι ήχοι φτάνουν στ’ αυτιά τους. Είναι η μόνη πραγματικότητα που φτάνει στις αισθήσεις τους αλλά δεν γνωρίζουν την αλήθεια 

-Είναι δέσμιοι μην το ξεχνάς- 

Τότε 

Τότε σκέψου ξαφνικά ένα μαγικό χέρι να τον ελευθερώνει από τα δεσμά του. Γυρνάει να κοιτάξει την αλήθεια, της οποίας τις σκιές ήξερε καλά. Ό,τι έβλεπε πριν ήτανε ψευδαίσθηση. Μόλις είδε αλλά άρχισε ν’ αναρωτιέται τι του συμβαίνει. Ποιος κόσμος είναι αληθινός; Αυτός που έζησε ή αυτός που μόλις συνειδητοποίησε; Τον τράβηξε έξω για να δει την αλήθεια αλλά το Φως τον θαμπώνει και τα μάτια του πονούν. Θα χρειαστεί να συνηθίσει το φως της νέας πραγματικότητας για να τη δει. Μετά τις σκιές θα δει την αλήθεια μέσα απ’ το νερό, μετά στη φύση, στις εποχές και τέλος, θα ανακαλύψει τον ουρανό. Μετά θα τρέξει φαντάσου να πάει στο γένος του να πει όσα είδε. Όλη την αλήθεια. Αυτός ο κόσμος όμως γι’ αυτούς δεν υπήρξε ποτέ. Ούτε μπορούν να τον αναγνωρίσουν.

Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει.

© Γ. Μηλιώτης (Με επιφύλαξη παντός δικαιώματος)

Απόπειρες Ιστορικοποίησης της Επιστήμης τον 20ο αιώνα

Γ. Μηλιώτης. Αθήνα, Απρίλιος 2016.

Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών (ΕΑΠ). 

«Σπουδές στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό». 

ΕΠΟ 31: Οι Επιστήμες της Φύσης και του Ανθρώπου στην Ευρώπη.

Πρόλογος

   Ο Θετικισμός, όπως αυτός αποτυπώθηκε στη Φιλοσοφία της Επιστήμης (ως Λογικός Εμπειρισμός) από τον «Κύκλο της Βιέννης», αρχικά φαινόταν πως θα καθόριζε την επιστημονική μέθοδο καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα. Όμως η σφοδρή κριτική που δέχτηκε, ακόμη κι εκ των έσω (κυρίως από τον Πόππερ, για προβλήματα επαγωγικής φύσεως), καθώς και η γενικότερη αδυναμία του να επιλύσει θέματα που αφορούσαν τη θεωρία, την παρατήρηση και το πείραμα, αποσταθεροποίησαν την αξιοπιστία του.

   Εντωμεταξύ στα μέσα του αιώνα η Ιστορία των Επιστημών αναπτύσσεται σημαντικά, αναδεικνύοντας έναν εντελώς αντιθετικιστικό τρόπο αντίληψης και ανάλυσης της επιστήμης, ο οποίος βασιζόταν κυρίως στη λεπτομερή μελέτη της. Οι μεμονωμένες θεωρίες εφεξής δεν λαμβάνονται υπόψη ως μονάδες ανάλυσης της επιστήμης, αλλά ούτε και η τυπική λογική ως εργαλείο, ενώ την ίδια στιγμή απορρίπτεται και ο διαχωρισμός μεταξύ θεωρητικών και παρατηρητικών όρων. Έτσι, καθώς η επιστήμη αντιμετωπίζεται πλέον σαν μια απλή ανθρώπινη δραστηριότητα, όπως όλες οι άλλες, αρχίζει και να γίνεται αντιληπτή ως μια ασυνεχής διαδικασία ριζικών ανατροπών, η οποία εντέλει αλληλεπιδρά με κάθε τομέα της κοινωνικής ζωής. Τέλος, σημαντικό ρόλο για τη λεγόμενη «Ιστορική Στροφή» έπαιξαν και τα έργα των Hanson και Tulmin, τα οποία προετοίμασαν το έδαφος μέχρι το εν λόγω ανερχόμενο ρεύμα να αποκρυσταλλώσει τις νεοσύστατες ιδέες του.  

Το «παράδειγμα» του Κουν

   Ο Thomas Kuhn το 1962 εκδίδει το έργο-μανιφέστο του Ιστορικισμού «Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων» ερμηνεύοντας την επιστήμη ως ένα φαινόμενο ιστορικό, αποσείοντας από αυτήν κάθε έννοια ορθολογισμού. Συγκεκριμένα επεσήμανε πως πρόκειται για μια δραστηριότητα που συμπεριφέρεται με δικούς της κανόνες, η οποία είναι άμεσα συνδεδεμένη με το κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι της κάθε εποχής. Δηλαδή η επιστημονική πρακτική χαρακτηρίζεται αφενός από τη δεοντολογία της επιστημονικής κοινότητας που την παράγει και αφετέρου από το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, προτάσσοντας έτσι τη σημασία των δομών έναντι της επαληθευσιοκρατίας. Από τη στιγμή λοιπόν που ο Κουν ξεκάθαρα πλέον ενσωματώνει εξωγενή αξιολογικά πρότυπα στην επιστημονική διαδικασία, το νόημα της αντικειμενικότητας της επιστήμης βρίσκεται σε ευάλωτη θέση, προκαλώντας έτσι τις πρώτες διαφωνίες σχετικά με  αυτή την προσέγγιση.

   Με αφετηρία τη θέση αυτή διατυπώνει τη θεωρία των «παραδειγμάτων» εξηγώντας πως η εναλλαγή τους μεταφράζεται σε εξέλιξη για την επιστήμη. Το παράδειγμα είναι ένας προδιαγεγραμμένος τρόπος θέασης του κόσμου, ο οποίος περιλαμβάνει κατευθυντήριες γραμμές για την εξερεύνησή του και αναδύεται από ένα σύνολο επιστημόνων και όχι μόνο από έναν. Οι «γρίφοι» που προκύπτουν κατά την έρευνα επιλύονται με συγκεκριμένους θεωρητικούς άξονες που προσφέρονται παράλληλα, ενώ η συσσώρευση πολλών «ανωμαλιών» οδηγεί την «κανονική επιστήμη» σε «κρίση». Τότε συντελείται μία «επιστημονική επανάσταση», συνήθως ταυτόχρονη με βαρυσήμαντες ιστορικές, κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις (όπως οι επαναστάσεις), η οποία οδηγεί στην υιοθέτηση ενός νέου παραδείγματος, το οποίο είχε ήδη διαφανεί και διεκδικούσε την εξουσία από το παλιό (πόλεμος των παραδειγμάτων).

   Μολονότι το νέο παράδειγμα δύναται να λύσει πιο δημιουργικά τα αινίγματα που ταλάνιζαν το προηγούμενο, δεν σημαίνει απαραίτητα ότι έχει και καλύτερη συναρμογή με τη φύση. Συνεπώς η αλλαγή παραδείγματος δεν μπορεί να εξασφαλίσει την αλήθεια. Ουσιαστικά έχουμε να κάνουμε με μια εντελώς διαφορετική αντίληψη του κόσμου, μη αναστρέψιμη για τον ερευνητή, η οποία συμβαίνει ακαριαία. Εξάλλου η απόρριψη ενός παραδείγματος δεν γίνεται σε καμία περίπτωση με λογικές διεργασίες αλλά μοιάζει περισσότερο με θρησκευτική μεταστροφή, καθώς αυτομάτως σηματοδοτεί την αποδοχή ενός άλλου. Υπό αυτήν την έννοια η εξέλιξη που αναφέραμε παραπάνω δεν είναι ταυτόσημη με την πρόοδο κι αυτό επίσης προκάλεσε σύγχυση στους επιστημονικούς κύκλους της εποχής.

   Εκτός αυτού, ο Κουν τονίζει πως η επικοινωνία των επιστημόνων, των δύο διαφορετικών παραδειγμάτων είναι αδύνατη, επειδή το νέο παράδειγμα, παρότι συμβαίνει να χρησιμοποιεί έννοιες του παλιού, εντούτοις δίνει άλλα νοήματα σ’ αυτές και υιοθετεί μια εντελώς δική του γλώσσα. Το ίδιο ακριβώς αντικείμενο δηλαδή μπορεί οι ερευνητές να το βλέπουν τελείως διαφορετικά, επηρεασμένοι σαφώς από το παράδειγμα στο οποίο υπάγονται και εκπροσωπούν. Αυτό το χάσμα που δημιουργείται μεταξύ των ανταγωνιστικών παραδειγμάτων το ονομάζει «ασυμμετρία» και εκτός από τον τρόπο αντίληψης και τις έννοιες προεκτείνεται και στη μεθοδολογία. Ίσως πρόκειται για το πιο επίμαχο σημείο του έργου του, αφού κατά αυτόν τον τρόπο η επιστήμη δεν αναπτύσσεται γραμμικά, αλλά ούτε και η γνώση της είναι επισωρευτική.

   Είναι γεγονός πως ο Κουν κατηγορήθηκε ως σχετικιστής, αλλά θ’ αποτελούσε σοβαρή παράλειψη αν δεν αναφέραμε, πως έστω και εκ των υστέρων προσπάθησε να διασώσει μία ιδέα προόδου, υποστηρίζοντας την άποψη πως η πρόοδος εννοείται από τη στιγμή που το νέο παράδειγμα λύνει κάποια καθολικώς αναγνωρισμένα προβλήματα που αντιμετώπιζε το παλιό ή συναντά λιγότερες «ανωμαλίες».  

Παράλληλα «Επιστημονικά Προγράμματα»

   Ο φιλόσοφος που προσπάθησε ν’ ανασυγκροτήσει την ορθολογικότητα της επιστήμης, ως το χαρακτηριστικό που τη διαφοροποιεί από τις άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες ήταν ο Imre Lakatos. Παρότι ενστερνίστηκε την ιστορική διάσταση της επιστημονικής διαδικασίας,  εντούτοις διαφωνούσε με τη θεωρία των παραδειγμάτων του Κουν, επειδή την έβρισκε ασαφή και εκτεθειμένη σε συνειρμούς άσχετους με την έρευνα και το πείραμα. Προκειμένου να διαφυλάξει τα επιστημονικά συμπεράσματα από την υποκειμενικότητα, αποτέλεσμα του διαποτισμού τους από εξωγενείς συνθήκες, διατύπωσε ένα μεθοδολογικό σχήμα με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη σαφήνεια και στοχευμένη ευρετική, το οποίο ονόμασε «ερευνητικό πρόγραμμα».

   Τα ερευνητικά προγράμματα του Λάκατος βασίζονται σ’ έναν προσυμφωνημένο, από την επιστημονική κοινότητα, «σκληρό πυρήνα» αξιωμάτων και παραδοχών, ο οποίος πάση θυσία πρέπει να μείνει ακλόνητος (αρνητική ευρετική) προκειμένου να ενισχυθεί η «θετική ευρετική» που τον προστατεύει και τον αναπτύσσει.  Δηλαδή δίνονται εξ αρχής στον ερευνητή κανόνες, τόσο για τον τρόπο που επιτρέπεται να πράξει, όσο και για τον τρόπο που απαγορεύεται. Εξωτερικά του πυρήνα υπάρχει μία «προστατευτική ζώνη» που αφενός απορροφά τους κραδασμούς των «ανωμαλιών» που προκύπτουν στην πορεία κι αφετέρου λαμβάνει χώρα η δημιουργική έρευνα των επιστημόνων, η οποία αποσκοπεί ιδανικά σε νέες προβλέψεις και ανακαλύψεις φαινομένων. Απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάδυση ενός επιτυχημένου επιστημονικού προγράμματος είναι να περιλαμβάνει τις διαδοχικές κατακτήσεις των προηγούμενων, καθώς και να τις συμπληρώνει με τη νέα προσθήκη που το ίδιο φέρει.

   Σε αντίθετη περίπτωση, οι ανεπιτυχείς προβλέψεις σε συνδυασμό με τη στασιμότητά του, χαρακτηρίζουν ένα πρόγραμμα «εκφυλιζόμενο» και αποτελούν σοβαρό λόγο εγκατάλειψής του. Ωστόσο η επιλογή κάποιου επιστήμονα να παραμείνει στο πρόγραμμα θεωρείται ορθή, αφού στο παρελθόν έχουν υπάρξει περιπτώσεις που η εύστοχη τροποποίηση του προστατευτικού κλοιού έκανε το πρόγραμμα και πάλι «προοδευτικό». Επομένως σε αντίθεση με τον δάσκαλό του, Πόππερ, ο Λάκατος ξεκαθαρίζει πως «κρίσιμο πείραμα» ικανό να ακυρώσει εξ ολοκλήρου μια θεωρία δεν πρέπει να υπάρχει. Εν ολίγοις, μέσω της ορθολογικότητας αποπειράται όχι μόνο να καταγράψει την επιστημονική πρόοδο, αλλά και να την ερμηνεύσει ορθολογικά, διασώζοντας συνάμα κι έναν προοδευτικό χαρακτήρα για τη γνώση.

   Μεγάλη σημασία για τον Λάκατος έχει να υπάρχουν στο προσκήνιο αρκετά διαφορετικά ερευνητικά προγράμματα, έστω και αντιμαχόμενα, υποστηρίζοντας πως ο ανταγωνισμός τους μόνο ως πρόοδος για την επιστήμη μπορεί εντέλει να αποτιμηθεί. Η επιστήμη προοδεύει δια του ανταγωνισμού των ερευνητικών προγραμμάτων. Εκτός αυτού προτάσσει και τη δυνατότητα κάποιος να δουλεύει ταυτόχρονα σε περισσότερα από ένα. Εξάλλου η επιστημονική συνομιλία μεταξύ των διαφορετικών προγραμμάτων είναι εφικτή έως απαραίτητη. Με αυτή του τη θέση, ο Λάκατος διαφοροποιείται καταφανώς από την έννοια της ασυμμετρίας που εισήγαγε ο Κουν.

   Σε τελική ανάλυση όμως ούτε κι ο ίδιος καταφέρνει επιτυχώς να διατυπώσει ορθολογικά κριτήρια για την αξιολόγηση ερευνητικών προγραμμάτων, αφού αυτό που καθιστά ένα ερευνητικό πρόγραμμα καλύτερο από κάποιο άλλο, μόνο εκ των υστέρων μπορεί να αναγνωριστεί και πάλι όχι με απόλυτη βεβαιότητα. Επομένως στην πραγματικότητα δεν καταφέρνει να δείξει πειστικά τον στόχο του (πρόοδος και αντικειμενικότητα στην πορεία της επιστήμης).

   Στην ύστερη προσπάθειά του να αποσαφηνίσει τη θεωρία του τονίζει πως αν, εκτός από την αύξηση του εμπειρικού περιεχομένου ενός ερευνητικού προγράμματος, λάβουμε υπόψη μας και την ένταση της ευρετικής του δύναμης (δυνατότερη θετική και ασθενέστερη αρνητική), τότε μπορούμε να το θεωρήσουμε πιο επιτυχημένο απ’ το προηγούμενο. Παρ’ όλα αυτά η ιστορία των θεωριών του ηλεκτρισμού επιβεβαιώνει ακριβώς το αντίθετο σχήμα και δυστυχώς για τον Λάκατος, δεν αποτελεί μεμονωμένο περιστατικό.

   Με αφορμή την αποδοχή των ανωμαλιών που παρουσιάστηκαν και στο δικό του «ερευνητικό πρόγραμμα», παραδέχεται πως δεν γίνεται τελικά να παραβλέψουμε την «εξωτερική ιστορία» ως προς την επιρροή που καθοριστικά ασκεί τόσο στην επιστήμη, όσο και στην πορεία της. 

Η ιστορική προσέγγιση ενός «θεωρητικού αναρχικού»

   Ο τρίτος από τους κυριότερους εκφραστές της ιστορικιστικής σχολής, ο οποίος όμως θεωρείται και από τους ριζοσπαστικότερους φιλοσόφους του 20ου αιώνα γενικότερα είναι ο Paul Feyerabend. Σύμφωνα με το σημαντικότερο έργο του «Ενάντια στη μέθοδο», όλα επιτρέπονται. Το «anything goes!» δεν αποσκοπεί στην εγκαθίδρυση μίας συγκεκριμένης μεθόδου αλλά στην κατάλυση κάθε μεθόδου που ευνοείται αναιτιολόγητα από το επικρατές κοινωνικοπολιτικό σύστημα. Κατά τη γνώμη του καμία θεωρία δεν πρέπει να χαρακτηρίζεται a priori κατάλληλη ή ακατάλληλη ούτε όμως και υποχρεωτική για κάθε κοινωνικό υποκείμενο. Εξάλλου η επικράτηση μιας θεωρίας παρουσιάζεται από τον ίδιο ως αρκετά περίπλοκη διαδικασία, η οποία δεν βασίζεται στον ορθολογισμό, μα ούτε και σε κάποιο είδος μεταστροφής, αλλά σε εξω-επιστημονικούς παράγοντες (όπως για παράδειγμα η προπαγάνδα).

   Εντούτοις συμφωνεί με τον Κουν σχετικά με την έννοια της ασυμμετρίας αλλά την περιορίζει στο εννοιολογικό της κομμάτι, ενώ στην ιστορικότητά του εντοπίζονται και κάποια κριτήρια σύγκρισης των θεωριών, τα οποία ωστόσο δεν προβάλλονται ως απόλυτα και καθολικά. Στην ίδια λογική περιφρονεί την προσκόλληση σε οποιαδήποτε φιλοσοφική θεώρηση, παρακινώντας τους επιστήμονες να προχωρούν παρακάτω, όταν αυτό είναι απαραίτητο.

   Ο Φεγεράμπεντ περιγράφει ουσιαστικά μια «αντι-μέθοδο», η οποία ενθαρρύνει τον «γνωσιολογικό αναρχισμό», όχι για να ισοπεδώσει κάθε ορθολογικό οικοδόμημα, αλλά για να δίνεται η ευκαιρία και σε άλλες θεάσεις του κόσμου, οι οποίες μπορεί να τον περιγράφουν και να τον εξηγούν καλύτερα. Θεωρεί πως γνώση μόνο μέσω του πλουραλισμού επιτυγχάνεται, ενώ κάνει σαφές πως καμία πρακτική (ως τέτοια «υποβιβάζει» την επιστήμη) δεν έχει την ικανότητα να αποδώσει την πραγματικότητα όπως αυτή είναι πραγματικά. Αν αναλογιστούμε την περίπτωση του ηλιοκεντρικού συστήματος του Αρίσταρχου του Σάμιου, το οποίο έπρεπε να περιμένει 2000 χρόνια περίπου προκειμένου ν’ αποκατασταθεί, είναι εύκολο να κατανοήσουμε τη μία όψη της εποικοδομητικής του ματιάς.

   Η άλλη όψη του ίδιου νομίσματος, ωστόσο, έχει να κάνει με την ίδια την επιστήμη ως διανοητική δραστηριότητα, η οποία υπερέχει σε κύρος από άλλες μορφές γνώσης. Κατά τον Φεγεράμπεντ, αυτό οφείλεται αφενός στους στρυφνούς κώδικες που χρησιμοποιεί, οι οποίοι την κάνουν να φαίνεται σαν κάτι εξεζητημένο στους μη επιστημονικούς κύκλους κι αφετέρου στην προνομιακή θέση που της παραχωρεί η εξουσία για να την έχει «θεραπαινίδα»  της.  Από την άλλη μεριά καταδικάζει τόσο την καθυπόταξη των επιστημόνων σε προκαθορισμένα μεθοδολογικά καλούπια, όσο και των ανθρώπων γενικότερα σε συγκεκριμένες συμπεριφορές. Το θέμα της χειραγώγησης αποτελεί πρωτεύον ζήτημα για τον Φεγεράμπεντ και, ως εκ τούτου, προτείνει πλήρη απαγκίστρωση της έρευνας και σαφή διαχωρισμό από την εξουσία προκειμένου να διαμορφωθεί μια αληθινά ελεύθερη κοινωνία με δυνατότητες προόδου.

   Υπό αυτές τις συνθήκες δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για τον αντικειμενικό χαρακτήρα του επικρατούντος, κάθε φορά «παραδείγματος», ενώ, σχολιάζοντας και τη σιγουριά του Λάκατος σχετικά με τη φερεγγυότητα της φυσικής, ο Φεγεράμπεντ τονίζει πως δεν γίνεται κάποιος, επικαλούμενος την αντικειμενικότητα, να καταλήγει σε τέτοιου είδους απόλυτα συμπεράσματα, ειδικά αν προηγουμένως δεν έχει εξετάσει επαρκώς τα αντίστοιχα γνωσιολογικά πρότυπα. Αναλύοντας διαφορετικά από τον Κουν και τον Λάκατος την ιστορία που έχει στα χέρια του, τους προτρέπει σε επανεξέταση, ενώ επηρεασμένος από το κλίμα της εποχής του αποτολμά να δηλώσει πως είναι αδύνατον να σημειωθεί η ζητούμενη πρόοδος αν πρώτα δεν απεγκλωβιστούμε από το δυτικό τεχνοκρατικό πρότυπο γενικότερα. 

Επίλογος

   Ο Ιστορικισμός, ενώ αντιμετώπισε την επιστήμη ως ένα πολιτισμικό φαινόμενο με γνώμονα τον άνθρωπο, εντούτοις δεν την πριμοδότησε με γνωστική ανωτερότητα, διακινδυνεύοντας (όπως κι έγινε) να χαρακτηριστεί ως ρεύμα «σχετικιστικό». Μολονότι οι εκφραστές του κατέβαλαν φιλότιμες προσπάθειες να εντοπίσουν αντικειμενικά κριτήρια, τα οποία να δικαιολογούν την πρόοδο που σημειώθηκε στο πέρασμα του χρόνου, μάλλον δεν ήταν αρκετά πειστικοί κι ας προσπάθησαν εκ των υστέρων να διασώσουν τις προκείμενες θέσεις τους. Η δε έννοια της ασυμμετρίας, τόσο στον Κουν, όσο και στον Φεγεράμπεντ υπήρξε τόσο καθοριστική, που πραγματικά άλλαξε άρδην την αντίληψη που υπήρχε για την επιστήμη και τη γνώση. Ούτε ο Λάκατος ούτε κανείς ενδεχομένως δεν θα μπορούσε να εκμηδενίσει τη σημασία της (κυρίως αυτή της μη συσσώρευσης) από εκείνο το σημείο κι έπειτα, ακριβώς επειδή επρόκειτο για ιστορική πραγματικότητα. Παρ’ όλα αυτά η ιστορικοποίηση, ως φιλοσοφική θεώρηση της επιστήμης, χάρισε αρκετή τροφή για σκέψη και προβληματισμό, παρακινώντας μας ίσως να είμαστε λίγο περισσότερο ανοιχτοί στο νέο και το διαφορετικό.

---

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

• Αφιέρωμα στον Thomas S. Kuhn, Νεύσις, 6, 1997.
• Βαλλιάνος Π. Οι Επιστήμες της Φύσης και του Ανθρώπου στην Ευρώπη, τ.Β΄, Ε.Α.Π., Πάτρα, 2008.
• Θεοδώρου Π., «Η Μία συγκριτική αποτίμηση των συνεισφορών των Kuhn, Lakatos, και Feyerabend στη Φιλοσοφία της Επιστήμης», στο Καλδής Β. (επιμ.), Κείμενα Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών, Ε.Α.Π., Πάτρα 2008.
• Σκουρλά Λ., «Η ιστορικιστική στροφή και τα παράγωγά της», στο Μπαλτάς Α., Στεργιόπουλος Κ. (επιμ.), Εισαγωγή στη Φιλοσοφία της Επιστήμης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2013.
• Chalmers, A. Τι είναι αυτό που το λέμε Επιστήμη; μτφ Γ. Φουρτούνης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2014.
• Feyerabend, P., Ενάντια στη Μέθοδο, μτφ Γρ. Καυκαλάς, Γ. Γκουνταρούλης, Σύγχρονα Θέματα, Θεσσαλονίκη, 1983.
• Kuhn, T. S., Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων, μτφ Γ. Γεωργακόπουλος, Κάλφας Β., Σύγχρονα Θέματα, Θεσσαλονίκη, 2004.
• Mc Guire J.E., «Eπιστημονική αλλαγή: Προοπτικές και προτάσεις», στο Μπαλτάς Α. (επιμ.), Εισαγωγή στη Φιλοσοφία της Επιστήμης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2011.
• Losee John, Φιλοσοφία της Επιστήμης, μτφ. Θ. Μ. Χρηστίδης, Εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1993.

Να θυμάμαι:

Ο Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ (Carl Gustav Jung, 26 Ιουλίου 1875 - 6 Ιουνίου 1961) ήταν Ελβετός ψυχίατρος, ψυχαναλυτής και φιλόσοφος, ενώ υπήρξε ο εισηγητής της σχολής της αναλυτικής ψυχολογίας.

είπε,

1. Μην προσκολλάσαι σε αυτό που φεύγει – μπορεί να χάσεις αυτό που έρχεται.

2. Ό,τι μας ενοχλεί έντονα στους άλλους, μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα τον εαυτό μας.

3. Αν είστε χαρισματικό άτομο, αυτό δεν σημαίνει ότι κερδίσατε κάτι. Σημαίνει ότι έχετε να προσφέρετε.

4. Η συνάντηση δυο ατόμων είναι σαν την επαφή δυο χημικών ουσιών. Και τα δυο στοιχεία μεταμορφώνονται εν μέσω της αντίδρασης.

5. Το βαρύτερο φορτίο για ένα παιδί, είναι η ζωή που δεν έζησαν οι γονείς του.

6. Ό,τι δεν μας αρέσει στους άλλους, εξελίσσει την αυτογνωσία μας.

7. Η όρασή μας είναι διαυγής μόνο όταν κοιτάξουμε μέσα στην καρδιά μας. Όποιος κοιτάζει έξω από τον εαυτό του ονειρεύεται. Όποιος κοιτάει μέσα του, ξυπνάει.

8. Μοναξιά δεν είναι να μην έχεις ανθρώπους γύρω σου. Είναι να μην είσαι σε θέση να εκφράσεις όσα είναι σημαντικά για σένα.

9. Δείξε μου έναν "κανονικό" άνθρωπο και θα τον θεραπεύσω.

10. Σκεφτόμαστε το παρελθόν αναπολώντας τους γονείς μας, και το μέλλον για τα παιδιά μας.

11. Αυτό στο οποίο αντιστέκεσαι, θα εμφανίζεται μπροστά σου συνέχεια.

12. Η κατάθλιψη είναι σαν μια μαυροφορεμένη γυναίκα. Αν εμφανιστεί μπροστά σου, δεν πρέπει να την απομακρύνεις απότομα. Κάλεσέ την κοντά σου, πρόσφερέ της ένα κάθισμα και άκου τι έχει να σου πει.

13. Πολλές φορές, τα χέρια λύνουν ένα μυστήριο που ο νους αδυνατεί να αγγίξει.

14. Ένα όνειρο είναι μια μικρή κρυφή πόρτα στον πυρήνα της ψυχής, η οποία οδηγεί σε εκείνη την πρωταρχική κοσμική νύχτα της ψυχής, η οποία υπάρχει πολύ πριν εμφανιστεί το συνειδητό εγώ.

15. Ο άνθρωπος που δεν έχει ζήσει την κόλαση των παθών του, δεν τα έχει ξεπεράσει.

16. Η αντίληψή σου θα είναι σωστή μόνο όταν καταφέρεις να αντικρίσεις την ψυχή σου.

17. Δεν είμαι τα βιώματά μου. Είμαι αυτό που επιλέγω να γίνω.

18. Μπορεί να πιστεύουμε ότι έχουμε πλήρη αυτοέλεγχο. Ωστόσο, ένας στενός φίλος μας μπορεί εύκολα να εντοπίσει μια πτυχή μας, την οποία εμείς αγνοούμε.

19. Η λέξη «μαγεία» είναι συνώνυμο της ψυχολογικής ανάτασης.

20. Οι προσωπικότητές μας αποτελούν τμήμα του κόσμου που μας περιβάλλει, και είναι εξίσου μυστηριώδεις.

*Ευχαριστώ τον Γιώργο Πανόπουλο γι' αυτή του την κοινοποίηση.

Σύμπτωση ή Συγχρονικότητα;

Άρθρο της Amy L. Lansky PhD

   Το συναίσθημα είναι γνώριμο. Μπορεί να κάθεστε σε μια καφετέρια ή να στέκεστε στην ουρά στο σούπερ μάρκετ και ξαφνικά να συναντήσετε έναν άγνωστο ο οποίος, για κάποιο ανεξήγητο λόγο, σας φαίνεται σαν ένας παλιός φίλος. Βρίσκεστε στο ίδιο μήκος κύματος. Οι ενέργειές σας συντονίζονται κι αργότερα φεύγετε νιώθοντας αναζωογονημένοι και αισιόδοξοι – ίσως ακόμα και νεότεροι. Αυτή είναι η ισχύς των όμοιων δονήσεων.

   Φέρτε στο μυαλό σας μια άλλη συνηθισμένη εμπειρία: την ενθαρρυντική επίδραση του να αποτελείτε μέρος μιας ομάδας επικεντρωμένης σε ένα συναρπαστικό εγχείρημα – ένα κοινοτικό έργο, μια ενδιαφέρουσα αθλητική εκδήλωση ή συναυλία, μια συλλογική προσευχή ή διαλογισμό. Η συμμετοχή σε μια συλλογική εμπειρία συχνά φαίνεται να μεγεθύνει τα αποτελέσματα γιατί ο κάθε συμμετέχων κυριολεκτικά «δονείται» με τον ίδιο τρόπο. Ακριβώς όπως όταν 2 βιολιά παίζουν την ίδια νότα ενισχύεται ο ήχος, η επίδραση 2 ή περισσότερων ανθρώπων που κινούνται στο «ίδιο μήκος κύματος» μπορεί να δημιουργήσει μια βελτιωμένη εμπειρία που υπερβαίνει το άθροισμα των μερών της.

   Η δύναμη των όμοιων δονήσεων μπορεί να εκδηλωθεί με εκπληκτικούς τρόπους. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, την εφαρμογή τους στη σφαίρα της ψυχολογικής και σωματικής θεραπείας. Οι ιατρικές σπουδές και η πρακτική εμπειρία έχει δείξει ότι όταν οι ασθενείς συμμετέχουν σε συνεδριάσεις ομάδων υποστήριξης μαζί με άλλους ανθρώπους που έχουν παρόμοια προβλήματα υγείας, η συλλογική ενέργεια τους δίνει ένα ερέθισμα που επιτρέπει την αλλαγή και την ίαση.

   Το φαινόμενο αυτό έχει μετρηθεί και επιστημονικά. Για παράδειγμα, οι ερευνητές έχουν διαπιστώσει ότι όχι μόνο μπορούν οι άνθρωποι να χρησιμοποιήσουν την πρόθεσή τους προκειμένου να επηρεάσουν μηχανήματα με τυχαία συμπεριφορά, αλλά η συνεργασία ανάμεσα σε άτομα που εργάζονται μαζί – δηλαδή που βρίσκονται «στο ίδιο μήκος κύματος» – δίνει τη δυνατότητα να ασκηθεί ακόμη μεγαλύτερη επιρροή [1].

   Οδηγούμενοι από αυτά τα αποτελέσματα, οι ερευνητές Dean Radin και Roger Nelson από το Πανεπιστήμιο του Πρίνστον, τοποθέτησαν συσκευές τυχαίων αποτελεσμάτων σε διαφόρους χώρους ισχυρής επικοινωνίας: συναυλίες, αθλητικά γεγονότα, ακόμα και στο φεστιβάλ του Καιόμενου Ανθρώπου στη Νεβάδα. Τα αποτελέσματα ήταν σημαντικά και αναμενόμενα. Όπως είχαν προβλέψει οι ερευνητές, οι μηχανές πράγματι παρουσίασαν απόκλιση από τα τυχαία αποτελέσματα κατά τη διάρκεια αυτών των συλλογικών εκδηλώσεων «υψηλών δονήσεων» [2, 3].

   Αν η συλλογική ενέργεια μπορεί να επηρεάσει τις μηχανές, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι επηρεάζει κι εμάς πάρα πολύ. Στην πραγματικότητα, αυτό έχει επίσης μετρηθεί επιστημονικά. Για παράδειγμα, σε μια σειρά από μελέτες σχετικά με τις επιδράσεις του υπερβατικού διαλογισμού διαπιστώθηκε ότι αν αρκετοί διαλογιστές συνεργαστούν και εστιάσουν τις προθέσεις τους σε έναν συγκεκριμένο στόχο, μπορούν να επιτύχουν καταπληκτικά πράγματα – όπως να μειώσουν το ποσοστό των βίαιων εγκλημάτων σε μια πόλη για παρατεταμένα χρονικά διαστήματα [4].

   Ένα άλλο φαινόμενο που ενδέχεται να συνδέεται με την ισχύ των όμοιων δονήσεων είναι η συγχρονικότητα, δηλαδή η σύμπτωση φαινομενικά άσχετων γεγονότων που έχουν το ίδιο νόημα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της συγχρονικότητας είναι όταν το ρολόι ενός ατόμου σταματά την ακριβή ώρα του θανάτου του. Το φαινόμενο περιγράφηκε για πρώτη φορά από τον διάσημο Ελβετό ψυχίατρο Carl Jung, ο οποίος επινόησε και τον όρο «συγχρονικότητα» [5]. Η πρώτη εντυπωσιακή επαφή του με μια «σημαντική σύμπτωση» αυτού του είδους συνέβη όταν μια ασθενής του περιέγραψε ένα όνειρο που είχε δει σχετικά με έναν χρυσό σκαραβαίο.

   Ξαφνικά, ο Jung άκουσε ένα χτύπημα στο παράθυρο. Όταν το άνοιξε, μια χρυσόμυγα – ένα έντομο που μοιάζει με σκαραβαίο – πέταξε μέσα στο δωμάτιο. Ο Jung γρήγορα κατάλαβε τι συνέβαινε. Συνειδητοποίησε ότι η μυθολογική έννοια του σκαραβαίου – ένα αρχαίο αιγυπτιακό σύμβολο για την αναγέννηση – ήταν εξαιρετικά χρήσιμη για τα προβλήματα της ασθενούς του και ότι η εξιστόρηση του ονείρου της ήταν ο λόγος για τον οποίο το έντομο είχε εμφανιστεί εκείνη τη στιγμή.

   Αν το σκεφτείτε, το φαινόμενο της συγχρονικότητας έχει βαθιές επιπτώσεις. Ειδικότερα, το σύμπαν ίσως και να μην λειτουργεί σαν μια ψυχρή και χωρίς λογική μηχανή. Αντιθέτως, η πραγματικότητα που βιώνουμε κάθε μέρα είναι πλημμυρισμένη με κάποιο νόημα. Κάθε πεδίο νοήματος διαθέτει ιδιαίτερη δόνηση και τα αντικείμενα, τα άτομα, τα συναισθήματα, τα σύμβολα, τα όνειρα και οι εκδηλώσεις που μοιράζονται αυτή τη δόνηση συντονίζονται μεταξύ τους και, στη συνέχεια, ως αποτέλεσμα προκύπτουν στον χώρο και τον χρόνο. Αν αυτό ισχύει, μπορεί να αποτελεί την αιτία της συγχρονικότητας. Με άλλα λόγια, εκτός από την απλή έννοια αιτίας και αποτελέσματος, η συγχρονικότητα ίσως είναι ένας άλλος βασικός μηχανισμός που καθορίζει τον τρόπο που ξεδιπλώνεται η πραγματικότητα.

   Αν κάνετε μια αναδρομή στη ζωή σας, είμαι βέβαιη ότι θα εντοπίσετε μερικές προσωπικές εμπειρίες συγχρονικότητας. Συχνά, αυτές οι καταπληκτικές συμπτώσεις συμβαίνουν σε καίρια χρονικά διαστήματα – όπως όταν συναντάτε τον πραγματικό έρωτά σας, όταν κάνετε τη δουλειά των ονείρων σας ή όταν η μοίρα φαίνεται να σας ανοίγει μια πόρτα. Κατά μια έννοια, η ένταση της επιθυμίας σας μπορεί να δημιουργήσει ένα πεδίο που να φέρνει τις τυχαίες συγχρονικότητες μπροστά σας. Παρακάτω περιγράφω 2 καταπληκτικά παραδείγματα από τη δική μου ζωή.

   Το 2008, όταν έγραφα ένα βιβλίο για το θέμα αυτό [6], αφιέρωσα λίγες ημέρες μελετώντας το έργο του Βρετανού βιολόγου Rupert Sheldrake και τη θεωρία του για τα μορφικά πεδία – μια θεωρία που επίσης σχετίζεται άμεσα με την ισχύ των όμοιων δονήσεων. O Sheldrake συνέλαβε την έννοια του μορφικού συντονισμού για τα όμοια ή παρεμφερή πράγματα, όπως τα άτομα που ανήκουν στο ίδιο είδος ή τα άτομα που συνδέονται συναισθηματικά, με τον οποίο επικοινωνούν μεταξύ τους. Χρησιμοποίησε η θεωρία του για να ερμηνεύσει διάφορα ανεξήγητα φαινόμενα, όπως για παράδειγμα, τον λόγο που τα ζώα μπορούν να εξελιχθούν με παρόμοιο τρόπο σε απομακρυσμένα μέρη του πλανήτη ακόμη και όταν δεν είναι δυνατή η φυσική επαφή ανάμεσα στους πληθυσμούς [7].

   Ύστερα από μια ημέρα ανάγνωσης και καταγραφής των ιδεών του Sheldrake, ο σύζυγός μου επέστρεψε στο σπίτι από τη δουλειά του σε ένα ερευνητικό εργαστήριο πληροφορικής στη Σίλικον Βάλλεϋ και μου είπε το εξής: «Δεν θα πιστέψεις τι συνέβη. Αύριο, ο Rupert Sheldrake θα δώσει μια διάλεξη στο εργαστήριό μου και μετά θα τον βγάλουμε έξω για φαγητό». Ήταν απίστευτο!

   Υπάρχει και κάτι άλλο: συζητήσεις για εσωτερικά θέματα, όπως η θεωρία των μορφικών πεδίων του Sheldrake, δεν είναι συνηθισμένες σε ερευνητικά εργαστήρια πληροφορικής. Στην πραγματικότητα, η ομιλία του Sheldrake δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση. Όμως, ένας από τους ερευνητές του εργαστηρίου τον είχε συναντήσει στη Σκωτία και τον είχε προσκαλέσει για να μιλήσει την επόμενη φορά που θα βρισκόταν στην περιοχή μας. Πριν προλάβω να τελειώσω να γράφω για τον Rupert Sheldrake, ήδη καθόμουν δίπλα του και έτρωγα μαζί του. Σύμπτωση ή συγχρονικότητα;

   Ένα άλλο εκπληκτικό γεγονός συγχρονικότητας συνέβη το καλοκαίρι του 2013. Κάθε χρόνο, ο σύζυγός μου κι εγώ πηγαίνουμε διακοπές σε μια περιοχή με ειδυλλιακές λίμνες στο Οντάριο του Καναδά που ονομάζεται Μουσκόκα. Το 2013, αποφασίσαμε να διασχίσουμε τη χώρα από την Καλιφόρνια μέχρι τον Καναδά για πρώτη φορά και πήραμε μαζί μας το iPod το οποίο ήταν γεμάτο με χιλιάδες τραγούδια για να τα ακούμε κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μας. Οδηγήσαμε 5.000 μίλια μέσα από τις βόρειες πολιτείες των ΗΠΑ προς τον Καναδά. Προς το τέλος του καλοκαιριού, κατευθυνθήκαμε νότια στην πατρίδα μου, το Μπάφαλο της Νέας Υόρκης, με σκοπό να επισκεφτούμε την οικογένεια και τους φίλους μας πριν επιστρέψουμε με το αεροπλάνο στην Καλιφόρνια.

   Συνήθως, όταν ταξιδεύουμε νότια προς το Μπάφαλο, αυτό σημαίνει και το τέλος των χαλαρωτικών καλοκαιρινών διακοπών μας. Γι’ αυτό τον λόγο νιώθω κάπως λυπημένη όταν διασχίζουμε τη γέφυρα της Ειρήνης πάνω από τον ποταμό Νιαγάρα στο Μπάφαλο. Εκείνο το καλοκαίρι όμως, έχοντας μόλις εξερευνήσει την τεράστια έκταση των ΗΠΑ, ένιωσα διαφορετικά. Ήμουν ευτυχισμένη που επέστρεφα στο σπίτι. Ακριβώς τη στιγμή που αρχίσαμε να βλέπουμε στον δρόμο σημάδια που έδειχναν ότι η γέφυρα της Ειρήνης ήταν κοντά, στο iPod ξεκίνησε να ακούγεται ένα τραγούδι που δεν είχαμε ακούσει όλο το καλοκαίρι. Μετά την εισαγωγή, ο Ray Charles ξεκίνησε να τραγουδά: «Oh beautiful, for spacious skies, for amber waves of grain…». «Δεν το πιστεύω! Άλλη μία συγχρονικότητα!», είπα στον σύζυγό μου. Καθώς το τραγούδι συνέχιζε, θαύμασα αυτή την καταπληκτική «σύμπτωση».

   Ένιωσα ευλογημένη, καθηλωμένη, ευτυχισμένη, γοητευμένη. Ακριβώς τη στιγμή που βρισκόμασταν στο κέντρο της γέφυρας, όπου βρίσκονται 3 σημαίες – πρώτα η σημαία του Καναδά, μετά η διεθνής σημαία και τέλος η Αμερικανική – η φωνή του Ray έφτασε στο αποκορύφωμα του τραγουδιού του America the Beautiful: «From sea to shining sea!». Ήταν απίστευτο.

   Σκεφτείτε το. Στον κόσμο δεν μπορεί να συμβαίνουν όλα τόσο τυχαία. Εμείς οι άνθρωποι ίσως είμαστε κάτι πολύ παραπάνω από παθητικοί παρατηρητές ενός σύμπαντος χωρίς νόημα, έρμαια του τυχαίου. Αντιθέτως, είμαστε όλοι ενεργοί συνδημιουργοί και όχι μόνο με προφανείς τρόπους. Η ατομική και ιδιαίτερα η συλλογική μας ύπαρξη επηρεάζει τα πάντα και τους πάντες γύρω μας, ακόμα και τον τρόπο που η ίδια η πραγματικότητα εξελίσσεται.Φυσικά, οι σοφές διδασκαλίες πολλών αυτοχθόνων λαών υπογραμμίζουν ήδη αυτή την αλήθεια.

   Στην πραγματικότητα, υπάρχουν πνευματικοί δάσκαλοι που τονίζουν ότι η αύξηση της συγχρονικότητας μπορεί να αποτελεί σημάδι ότι βρισκόμαστε στον σωστό δρόμο. Γνωρίζοντας αυτό, ένιωθα ακόμη πιο ενθουσιασμένη όταν η φωνή του Ray Charles προανήγγειλε την επιστροφή μου στην Αμερική. Να βρίσκεστε λοιπόν σε εγρήγορση όταν προκύψει κάποια συγχρονικότητα. Μην την αποφεύγετε, δείτε τι θα επακολουθήσει! Μοιραστείτε τις «θετικές δονήσεις» σας με τον κόσμο γύρω σας. Έχουν πραγματικά αποτελέσματα, ίσως πολύ σημαντικότερα απ’ όσο νομίζετε.

*H Amy Lansky ήταν ερευνήτρια της NASA στο πεδίο της τεχνητής νοημοσύνης ώσπου η ζωή της μεταμορφώθηκε όταν η ομοιοπαθητική θεράπευσε το παιδί της από τον αυτισμό. Τότε, στράφηκε στην έρευνα της συνείδησης, της εσωτερικής δύναμης του ανθρώπου, του διαλογισμού και της συλλογικής συνείδησης. Έχει συγγράψει δύο βιβλία: 1) The Impossible Cure: The promise of homeopathy & 2) Active Consciousness: Awakening the power.

Πηγές:

[1] R.G. Jahn and B.J. Dunne. “On the Quantum Mechanics of Consciousness, with Application to Anomalous Phenomena.” Foundations of Physics. 16(8), 721–772 (1986).

[2] R.D. Nelson, et al. “Field REG Anomalies in Group Situations.” Journal of Scientific Exploration, 10(1), 111–141 (1996).

[3] R.D. Nelson, et al. “Field REG II: Consciousness Field Effects: Replications and Explorations.” Journal of Scientific Exploration, 12(3), pp. 425–454 (1998).

[4] J.S. Hagelin, et al. “Effects of Group Practice of the Transcendental Meditation Program on Preventing Violent Crime in Washington, DC: Results of the National Demonstration Project, June–July 1993.” Social Indicators Research, 47: 153–201 (1999).

[5] C. Jung. Jung on Synchronicity and the Paranormal: Key Readings. London: Routledge (1977).

[6] A. Lansky. Active Consciousness: Awakening the Power Within. Portola Valley, California: R.L.Ranch Press (2011).

[7] R. Sheldrake. The Presence of the Past: Morphic Resonance and the Habits of Nature. Rochester, Vermont: Park Street Press (1988).