Τετάρτη 28 Ιουνίου 2017

Ο Έρωτας στις Πρώτες Εκφάνσεις της Νεότερης Ποίησης


Γ. Μηλιώτου. Αθήνα, Νοέμβρης 2016.
Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών (ΕΑΠ).
«Σπουδές στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό».
ΕΠΟ 21


Εισαγωγή


Η παρόν κείμενο ασχολείται με την έννοια του έρωτα και το πώς αυτός χρωμάτισε την αφηγηματική και λυρική ποίηση του Ύστερου Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Με αφετηρία τη θέση αυτή σκιαγραφείται μια περίοδος που το μεσαιωνικό έπος εξασθενεί και τη θέση του έρχονται να πάρουν νέοι μέθοδοι αφήγησης. Καθώς ο έμμετρος λόγος αναπτύσσεται, το ζητούμενο της μουσικότητάς του βρίσκει έκφραση στη μουσικότητα των ίδιων των λέξεων, ενώ ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη λυρική ποίηση, δεδομένου ότι είναι αντιπροσωπευτικότερη του έρωτα, απ’ ότι η αφηγηματική.

Στη συνέχεια γίνεται μια απόπειρα να εντοπιστούν τόσο κοινά χαρακτηριστικά, όσο και διαφορές σε δυο ποιήματα, ένα του Σερκαμόν (ως εκπρόσωπο των Τροβαδούρων) και ένα του Δάντη (εκπρόσωπο του νέου γλυκού ύφους που αναδύεται, με επιρροές από τις συγγραφικές καινοτομίες του Πετράρχη).



1. Τρίπτυχο: Θάνατος, Έρωτας, Αναγέννηση


Τον 13ο αιώνα ο πληθυσμός της Ευρώπης αποδεκατίστηκε από επιδημίες και ακραία φυσικά φαινόμενα. Φαίνεται όμως ότι ο θάνατος βρίσκεται σε αλληλεπίδραση με τον έρωτα, ίσως σαν απαραίτητη προϋπόθεση για τη διάσωση και διαιώνιση του εκάστοτε είδους. Έτσι, η έξαρση του ερωτικού στοιχείου που σημειώθηκε χαρακτήρισε κάθε πεδίο της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως ήταν φυσικό, πόσο μάλλον την τέχνη και ειδικότερα τη λογοτεχνία. Στα πλαίσια γενικότερων κοινωνικοπολιτικών αλλαγών, ο λόγος, προφορικός ή γραπτός, ευνοείται, εμπλουτίζεται και εξελίσσεται βαθιά επηρεασμένος από την ανάγκη του υποκειμένου που τον δημιουργεί, για έσω-αναφορά.Ενόσω ο αόρατος κόσμος των συναισθημάτων αποτελεί τον πυρήνα της θεματολογίας, η ψυχή σταδιακά εξατομικεύεται. Η αφήγηση γίνεται πλέον σε πρώτο πρόσωπο και ο ρυθμός αρχίζει να κωδικοποιείται. Τη διάδοση του λόγου και της μουσικότητάς του αναλαμβάνει συνήθως ο ζογκλέρ. Πρόκειται για ένα είδος διασκεδαστή, ο οποίος εκφράζεται γράφοντας, μελοποιώντας και τραγουδώντας αυτά που θέλει να επικοινωνήσει.  Θα πρέπει επιπλέον να λάβουμε υπόψη μας πως η λαϊκή γλώσσα δεν ήταν δεδομένη στα γραπτά κείμενα, αφού η επίσημη λατινική προτιμούνταν ακόμη και σε απλές επιστολές.Οι τροβαδούροι του Μεσαίωνα υπηρετούν πιστά αυτό που ονομάζουμε ερωτική ποίηση και δίνουν στον ποιητή μια εντελώς νέα εικόνα. Αξίζει να σημειωθεί πως ενώ μέχρι εκείνη τη στιγμή μιλούσαμε για έργα συγγραφέων, πλέον δίνουμε έμφαση στους ίδιους τους συγγραφείς με τα έργα που τους συνοδεύουν.  Στις συνειδήσεις το παρελθόν αρχίζει να επισημαίνεται ως σκοτεινή περίοδος για το πνεύμα και όλο αυτό το κλίμα αποτυπώνεται και στα κείμενα της εποχής. Ο έμμετρος λόγος έχει ήδη ρίξει το βάρος του από την έκταση στην ένταση (στις εσωτερικές αντιθέσεις δηλαδή του κειμένου), ενώ παράλληλα εξαπλώνεται και από τις επαρχίες στις πόλεις. Βασικό χαρακτηριστικό κάθε αναγέννησης είναι η ανανέωση και η αίσθηση ότι συμβαίνει κάτι νέο, ίσως για πρώτη φορά. Έτσι λοιπόν το «γλυκό νέο ύφος» σηματοδοτεί μια νέα εποχή για την ποίηση, προικοδοτώντας την με νέους τρόπους καλλιέργειας της δημώδους ιταλικής γλώσσας, καθώς και νέες στιχουργικές μορφές, μία εκ των οποίων είναι η επινόηση του σονέτου. Για όλα αυτά καθοριστικής σημασίας υπήρξαν αφενός ο ουμανισμός κι αφετέρου οι νεοπλατωνικές ιδέες. Συνεπώς ο έρωτας αυτή την εποχή, άλλοτε φανερά και άλλοτε με υπαινιγμό εκφράζεται με αμεσότητα στη γλώσσα του, δίνοντας ταυτόχρονα και την ευκαιρία στην ανάδυση ενός νέου ύφους, πιο λυρικού. 



2. Ό,τι δεν λέγεται, εκφράζεται αλλιώς


Κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης των φεουδαρχικών σχέσεων στην Ευρώπη, ο άνθρωπος τείνει προς τη θηλυκή του πλευρά όλο και περισσότερο. Αποδομεί αρσενικά πολεμικά πρότυπα που ανήκουν στο παρελθόν, ενώ η εξομάλυνση των χοντροκομμένων τρόπων του, δεν αφορούν μόνο στην προάσπιση των τίτλων ευγενείας που κατακτά, αλλά και στη συνάρτησή του με τον «ιδεοπλαστό έρωτα», ο οποίος θα εξευγενίσει ταυτόχρονα και την ψυχή του. Έτσι το ιδεατό προσωποποιείται και το γυναικείο σύμβολο εξιδανικεύεται.  Οι αναφορές στον απαγορευμένο έρωτα του αυλικού με τη δέσποινα της αυλής, είναι συχνές αυτή την περίοδο. Ο ζογκλέρ Σερκαμόν, σε ένα από τα τρία ερωτικά ποιήματά του που διασώθηκαν μιλάει για την Κυρά του εκφράζοντας έναν έρωτα περίπλοκο:
Κάλλιο να’ χα πεθάνει τον καιρό Που την υπηρετούσα.

Τι γλύκα
με μάγεψε όταν κάποιο δειλινό
καμώθηκε πως, τάχα μ’ αγαπά!
Με γήτεψε έτσι, που άλλη δε χωρεί
αγάπη στην καρδιά μου πια να μπει. 

Στους ίδιους τόνους, αλλά με τάσεις εξιδανίκευσης του θηλυκού συμβόλου κινείται και ο Δάντης, στη Νέα Ζωή (σονέτο XIX):

Κάθε δώρημα τέλειο θα πάρει
όποιος δει την Κυρά μου μ’ άλλες ταίρι˙
κι αυτές, που παν μαζί της χέρι-χέρι,
χάρη αποδίδουν στου θεού τη χάρη.

Στο σονέτο VII με τον έρωτα μπερδεύεται και ο φόβος:

…ο φόβος που εντός μου πάλλει. 


Ο Δάντης προηγουμένως αναφερόταν στις σκέψεις, τις οποίες ο φόβος θα φέρει ικέτιδες στον Οίκτο. Ο φόβος όμως υπάρχει και στον Σερκαμόν, αλλά αφορά τον φόβο για τον θάνατο, σε περίπτωση ενδεχομένως που αποκαλυφθεί ο παράνομος έρωτας που ζει. Ενώ στο τέλος διαφαίνεται και η προσδοκία του, ότι μπορεί να υπάρχει ερωτική ανταπόκριση ή έστω ότι δύναται να υπάρξει.:

Να την παρακαλέσω δεν τολμώ,Φοβάμαι μην πεθάνω.
Μα πιστά
θα την υπηρετήσω ως τη στιγμή
που ίσως η αλήθεια της φανερωθεί.
  
Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι ειπώνονται αλήθειες, οι οποίες προστατεύονται από την ασπίδα της λογοτεχνίας και της τέχνης γενικότερα. Σαν να πρόκειται για μία συνομωσία ανάμεσα στην πραγματικότητα και στη συγκάλυψή της ως καλλιτεχνικό δημιούργημα. «Κάτι τέτοιο ισχύει ακόμα περισσότερο σε μια εξαιρετικά αόριστη υπόθεση, όπως είναι ο έρωτας, για τον οποίο ένα Γάλλος μίας πιο κομψής εποχής έλεγε πως «όλα είναι αλήθεια κι όλα είναι ψέμματα».  Ο Σερκαμόν για παράδειγμα περιγράφει μέσω του έργου του τον κρυφό του έρωτα ξεκάθαρα, φωτογραφίζοντας μάλιστα τον ίδιο στη θέση του πρωταγωνιστή˙ φοβάται όμως να μιλήσει για όσα αισθάνεται, μήπως και πεθάνει επειδή πρόκειται για την Κυρά του. Μολαταύτα δεν πρέπει να λησμονούμε πως ο κυρίαρχος φόβος της εποχής, άμεσα συνδεδεμένος με την Πίστη (η εκκλησία μην ξεχνάμε πως παραμένει εξουσία), ήταν ο φόβος για την κόλαση. Στο VII σονέτο της Νέας Ζωής, η αντίθεση των σκέψεων από τους πρώτους κιόλας στίχους είναι εμφανής και σχηματοποιείται από αντικρουόμενες θέσεις. Η ένταση σ’ αυτό το απόσπασμα της Νέας Ζωής είναι καταφανής:

Τον Έρωτα κάθε μου σκέψη ξέρει
κι η κάθε σκέψη αντιδικεί με άλλη:κάποια την πλήρη δύναμή του εξαίρει,άλλη θολή την θέλει, σαν τη ζάλη, 


Ενώ στο ποίημα του Σερκαμόν περισσότερη σημασία έχει η έκταση. Εντούτοις και οι δύο φαίνεται να υποφέρουν από Έρωτα σε υπερθετικό βαθμό. Στα όρια ίσως της ψυχικής ασθένειας. Τόσο ο Σερκαμόν:

Ο χάρος δε με παίρνει μα ούτε ζω.Είμαι άρρωστος μα δε βλέπω γιατρειά˙Και δεν ξέρω αν πότε θ’ αγαπηθώ,Ούτε πότε. Κι αλί! από πουθενά
Δε θα βρω σωτηρία, έξω απ’ αυτή,Που τη ζωή μου ολάκερη κρατεί. 

Όσο και ο Δάντης, ο οποίος δείχνει να χάνει σιγά σιγά το μυαλό του:

Ποιας σκέψης μου την ύλη να διαλέξω
αφού δεν έχω ήχο για να πλέξω
στίχους; Πάει κι ο νους με τη μιλιά μου! 


Επίλογος

Η λυρική ποίηση υπηρετεί σταθερά τον έρωτα και μαζί με την αφηγηματική ποίηση, όπως λέγεται συχνά αποτελούν τις ρίζες της νεότερης ποίησης. Απ’ ό,τι φαίνεται οι δημώδεις γλώσσες έσπασαν την παράδοση της επίσημης λατινικής που κυριαρχούσε μέχρι τότε και προσδιόρισαν ένα νέο λογοτεχνικό πεδίο για την εποχή. Οι νέοι κανόνες του μέτρου, που αναπτύχθηκαν και αποτυπώθηκαν στην ποίηση, είναι γεγονός πως δυσκόλεψαν τη δουλειά των μεταφραστών αργότερα. Όμως, οι εκάστοτε απόπειρες είναι, αν μη τι άλλο, ενθαρρυντικές, ώστε η λογοτεχνία να σπάσει τα σύνορα της γλώσσας αργότερα με την εφεύρεση της τυπογραφίας και να εξαπλωθεί σε όλη τη Γη.




Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

 α) Λογοτεχνικά κείμενα: 
Σερκαμόν, «Vers [Στιχούργημα]», μτφρ. Σπύρος Σκιαδαρέσης, στο Τρουβαδούροι: Προβηγκιανοί ποιητές και τραγουδιστές του Μεσαίωνα, εκδ. Γαβριηλίδη, Αθήνα 1999.
Δάντης, «La Vita Nuova, σονέτα VII και XIX», μτφρ. Γιώργος Κοροπούλης – Νίκος Λούπης, στο Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμένων, φιλολογική επιμ. Αντιγόνη Βλαβιανού, ΕΑΠ, Πάτρα 2008.

β) Διδακτικό υλικό και μελέτες:
Βάρσος Γιώργος, Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, τ. Α΄, ΕΑΠ, Πάτρα 2008
Κούρκουλος Νίκος, «Δρόμοι της νέας ζωής» στο Δάντης, Νέα ζωή, μτφρ. Νίκος Κούρκουλος, Εκδόσεις του εικοστού πρώτου, Αθήνα 1996.
Σκιαδαρέσης Σπύρος, «Εισαγωγή» στο Τρουβαδούροι: Προβηγκιανοί ποιητές και τραγουδιστές του Μεσαίωνα, εκδ. Γαβριηλίδη, Αθήνα 1999.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου